Uluslararası platformda ülkelerin gelişmişlik ve rekabet gücünü yansıtan önemli göstergelerden birisi de, bilimsel gelişmişlik düzeyleri ve global bilgi ağına yaptıkları katkılardır. Bu katkının en yoğun üretildiği kurumlar üniversiteler, paylaşıldığı en etkin etkileşim platformu ise uluslararası kongre ve konferanslardır. Özellikle son 10 yılda, uluslararası bilgi paylaşımının merkezi konumunda olan bilimsel konferansların sayısı artış göstermekle birlikte, bilimsel çalışmaların sunumuna sağladıkları zemin daha zor ve engebeli bir hale gelmiş, bu tip konferanslar bilim yapılmasını kolaylaştıran değil, adeta zorlaştıran bir görünüm almaya başlamıştır.
Uluslararası bilimsel yaklaşımın çehresini değiştiren gelişmelerden birincisi ve belki de en önemlisi maddi yönüne ilişkin olanıdır. Farklı yer ve zamanlarda yapılan uluslararası kongre ve konferanslara katılmak isteyen bilim adamları ve akademisyenlerin, belirlenen değerlendirme jürisi tarafından sunuma kabul edilen çalışmalarını takdim edebilmeleri için öncelikle 200-400 ABD Doları arasında değişen bir katılım ücreti ödemeleri gerekmektedir. Bu ücret, iki veya üç yazarlı çalışmalarda her bir yazarın bu ücreti ödemesi gerektiği düşünüldüğünde 1.200 ABD Dolarına kadar yükselebilmekte, bu ise, daha en başından bir kısım akademisyeni bu konferansları izlemekten vazgeçmek zorunda bırakmaktadır.
İlk başta verilmesi gereken bu katılım ücretine ek olarak, katılımcılar kendi ülkeleri dışında bir başka ülkede sunumun gerçekleştirilmesi durumunda seyahat ve konaklama masraflarını da üstlenmek zorunda kalmakta, dolayısıyla 3 gün sürecek bir konferansın maliyeti tek bir katılımcı için neredeyse 1.000 ABD Doları seviyesine yükselmektedir. Karşılanması gereken yüksek katılım ücreti ve seyahat-konaklama masrafları, tek amacı bilimsel çalışma üretmek, onu meslektaşları ile paylaşıp bilime katkı sağlamak ve kendini geliştirmek olan akademisyenlerin birçoğunu bu maliyetleri üstlenecek sponsor aramaya itmektedir. Bu ise, akademisyenleri parası olan kurumlara minnet etmek zorunda bırakmakta, maddi ve manevi olarak mihnet altına sokmaktadır. Özellikle Türkiye gibi bilimsel çalışmalara yeterli kaynağın ayrılmadığı gelişmekte olan ülkelerde birkaç tane özel üniversite dışında çoğu akademisyenin masraflarını kendi ceplerinden karşılamak zorunda kaldığı gerçeği düşünüldüğünde, bu durum bilimsel özgürlüğün ve globalleşen dünyanın önüne yüz kızartıcı bir gelişme olarak çıkmaktadır.
Bilimsel ticaretin boyutu bununla da sınırlı kalmamaktadır. Uluslararası konferanslarda sunumu gerçekleştirilen çalışmaların ?citation index? kapsamında yer alan kredibilitesi yüksek uluslararası hakemli bir dergide yayınlanabilmesi için, çalışmanın dergi tarafından değerlendirmeye alınması aşamasında 200-250 ABD Doları?na yaklaşan başvuru ücreti talep edilmektedir. Çalışmanın dergi tarafından belirlenen hakemlerce değerlendirilmesi sonucu bulunan eksiklerin yazarlar tarafından düzeltilmesini müteakip tekrar ilgili dergiye gönderilmesi sürecinde de, düzeltilmiş metnin tekrar incelenebilmesi için ekstra bir hizmet ücreti (yaklaşık 150-200 ABD Doları) talep edilmektedir. Bu arada, çalışmanın değerlendirme süreci de bir başka pazarlığa tabi husustur. Değerlendirilmek üzere uluslararası hakemli dergilere gönderilen bilimsel eserlerin erken değerlendirmeye alınması ve cevap verilmesi için bu tip bazı dergiler ek ücret talep etmekte ve bilimsel aktivitenin ticari ilişki boyutu büyümektedir. Aslında burada sorulması gereken soru şudur? Bilimsel bir çalışmanın yayınlanabilir ya da erken değerlendirmeye alınabilir niteliğinin ücrete bağlanması ne derece doğrudur? Acaba bu çalışma sadece o ücreti ödediği için mi daha önemli ve değerli hale gelmiştir, ya da başka bir çalışma o ekstra ücreti ödemediği için mi değer kaybedip yayınlanma veya en azından erken değerlendirmeye alınma imkanını kaybetmiştir? Bu sorulara verilecek cevaplar, bilimsel çalışmalara atfedilen kalite ölçüsünün belirlenmesinde önemli rol oynayacaktır.
Genellikle hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerin üniversitelerinde kadro almak ve yükselmek isteyen akademisyenlerin uluslararası hakemli dergilerde yayınlanmış eserlere sahip olmaları ve uluslararası kongre ve konferanslarda tebliğ sunmaları şartı aranmaktadır. Türkiye?de de bu durum Yüksek Öğretim Kurulu (YÖK) nun son yıllardaki düzenlemeleri ile önemli hale gelmiştir. Aslında mevcut yaklaşım, bilimsel çalışmalarla uğraşan mütevazi bilim adamlarını kendilerini finanse edecek kurumlara, üniversite üst düzey yöneticilerine ve söz konusu dergilere minnet etmek zorunda bırakmaktadır. Bu minnet tablosu altında bilim adamlarının ve genç akademisyenlerin yeni çalışmalara imza atmaları da her geçen gün biraz daha zor ve meşakkatli hale gelmektedir. Ayrıca, bu değerlendirme tarzı, araştırma yapmak için seçilen konuları da etkilemektedir. Akademisyenler konu seçiminde de özgürlüklerini kaybedip, sponsor bulabilecekleri konuları tercihe zorlanmaktadırlar. Diğer bir ifade ile, ihtiyaç duyulan konular değil, finanse edilebilen konular araştırılmaktadır.
Eski toplum yapısında din-bilim çatışması yaşayan, 18-19. Yüzyıldan başlamak üzere ise bilimin üstünlüğünü her platformda savunan gelişmiş ülkelerin, bilim dünyasını bugün bu tip bir ticari yaklaşım ile karşı karşıya bırakması, özellikle gelişmekte olan ülkelerde yetişen bilim adamlarının kendi ülkelerinde bilim yapmalarını özendirmeyen, uluslararası beyin göçünü teşvik eden ve bilimsel ticari sömürünün önünü açan bir nitelik taşımaktadır. Bu gelişmelerin tümü ise en son aşamada, üniversitelerde özveri ile çalışan öğretim görevlilerinin yeni bilimsel gelişmeleri yakından takip etmek ve performanslarını zorlamak konusunda yeteri kadar çaba göstermelerini olumsuz yönde etkilemektedir.
Sonuç olarak, bahis konusu yapılan tüm bu gelişmeler, globalleşen dünya düzeni içinde bilimin gelişmesi yönünde gösterilen çabaları baltalayıcı ve uluslararası bilgi paylaşımını zorlaştırıcı bir nitelik arz etmekte ve bu durumun önüne geçilmesi için adımlar atılmasını kaçınılmaz kılmaktadır. Bu amaçla atılabilecek önemli adımlardan bir tanesi, uluslararası platformda gerçekleştirilecek konferanslarda sunuma kabul edilen çalışmaları hazırlayan kişilerden alınacak katılım ücretinin tek bir kişi için talep edilmesi, aynı çalışmaya katkı sağlayan diğer katılımcıların masraflarının ise oluşturulacak bir havuz sistemi ile finanse edilmesi olabilir. Maalesef bu konuda getirilmiş uluslararası mevcut normlar bulunmamaktadır. Bu nedenle, bu tip konferansların dünyada bilgi paylaşımının teşvik edilmesi amacıyla yeni düzenlemeler çerçevesinde standart bir platforma oturtulması gerekmektedir. Ayrıca konaklama masrafları konusunda da, konferansa ev sahipliği yapan ülkedeki önemli kurumların sponsorluğu yardımıyla katılımcılara kolaylıklar sağlanması da uygun olacaktır.
Benzer kriterlerin uluslararası hakemli dergilerde yayınlanmak üzere gönderilecek çalışmaların değerlendirilme süreci için de belirlenmesi gerekmektedir. Buna ek olarak, mevcutlar dışında nitelikli yayın özelliği arz eden birtakım dergilerin de prestijli dergiler kapsamında kabul edilmesi gerekmektedir. Ayrıca, mevcut uluslararası hakemli dergilerin tekelini kırabilmek amacı ile YÖK gibi kurumların söz konusu dergilere aşırı önem atfetmesinin önüne geçilmeli ve söz konusu dergilerin bilim dünyasında oynadıkları tekelci güç kırılmaya çalışılmalıdır.
Son olarak, üniversiteler ve kar kaygısı gütmeyen kuruluşlar (non-profit organizations) tarafından bilim adamlarının yaptığı çalışmalar finanse edilmeye çalışılmalı, bu değerli kişiler sponsorların kucağına bırakılmamalıdır. Tüm bunlar yapılmadığı takdirde, yakın gelecekte bilimsel ticari bakış açısı yeni dünya düzenini materyalist yaklaşıma sahip sponsorların insafına ve tekeline terk edecek, bu minnet-mihnet tablosu bilimsel gelişimin önüne giderek daha fazla set çekecektir.
Mustafa Kemal YILMAZ
28 Ekim 2004